Rozmowy z dzieckiem o przemijaniu i stracie nie należą do łatwych… Jednak dzieci, których temat śmierci z różnych powodów dotknął, bardzo ich potrzebują. Zamiast więc unikać rozmowy, warto ją z dzieckiem podjąć. Pewnym ułatwieniem może być sięgnięcie po książkę, która stanie się „pomostem” wprowadzającym do dialogu z dzieckiem. Poniżej przedstawiam propozycje książek dotykających tematu śmierci i straty. Pamiętaj, by wspólne czytanie z dzieckiem było jedynie wstępem do waszej rozmowy. To ona pomoże dziecku oswoić temat śmierci i poczuć się bezpiecznie. O tym, w jaki sposób rozmawiać z dzieckiem o starcie bliskich, przeczytasz w poprzednim artykule.
„Chusta babci”
Autor: Asa Lind
Wydawnictwo Zakamarki
To krótka książka z pięknymi ilustracjami, która w prosty i lekki sposób podejmuje tak trudny temat, jakim jest śmierć. Jednocześnie, w ogóle go nie spłyca. Narratorką jest mała dziewczynka, która wraz ze swoim kuzynem przeżywa śmierć ukochanej babci. Książka nie tłumaczy, czym jest śmierć ani jak o niej rozmawiać z dzieckiem. Jest ona bardziej okazją do rozmowy o tęsknocie za osobą, która zmarła. Historia koncentruje się na ostatnich dniach życia babci głównych bohaterów. Babcia właśnie wróciła ze szpitala. Ma już mało sił, siedzi w fotelu, a obok stoją kule oparte o ścianę. Policzki babci są blade, wokół niej panuje absolutna cisza, dzieci czasami podchodzą i zastanawiają się, czy babcia oddycha. W domu, w którym dzieje się historia, panuje prawdziwe zamieszanie. Dzieci wyczuwają, że dorośli – ich rodzice i osoby z dalszej rodziny – są poddenerwowani, napięci, czymś się martwią. Jednak nikt z nimi o tym nie rozmawia…
Zaradne kuzynostwo postanawia więc „razem pomyśleć”. Tylko gdzie by tu się schować na takie wspólne myślenie, skoro w domu jest pełno ludzi, a każdy jest „czymś” przejęty? W końcu dzieci wpadają na pewien pomysł i znajdują kryjówkę idealną, która przede wszystkim ma jedną wspaniałą cechę: jest w pobliżu babci, a jednocześnie pozwala odgrodzić się od zamieszania panującego wokół. Można spokojnie pomyśleć o babci, porozmawiać, czuć jej obecność i cieszyć się tą bliskością. Można w końcu zadać sobie pytanie: „a co, jeśli babcia umrze?” W odpowiednim momencie można z kryjówki wyjść i wskoczyć babci na kolana. Porozmawiać z nią o życiu, śmierci i zwykłych sprawach: donicach, łodziach ratunkowych i żonglerach. Gdy po jakimś czasie babcia umiera, dzieci mogą iść razem na jej grób, posadzić kwiaty i poukładać dookoła białe kamienie, „które zbierały prawie całe życie”.
Książka pięknie pokazuje, że dzieci „czują” to, co dzieje się wokół umierającej w rodzinie osoby, nawet jeśli nikt im o tym nie mówi. Pokazuje także, jak bardzo potrzebują rozmowy na ten temat. Lektura ta sprawdzi się dla dzieci, które rozumieją już, że śmierć jest czymś nieodwracalnym (czyli dzieci po 7 roku życia) i które doświadczyły śmierci bliskiej im osoby. Może być pretekstem do wspólnej rozmowy na temat zmarłego i wspomnień z nim związanych. Takie rozmowy mogą być dziecku bardzo potrzebne, między innymi po to, by mogło pielęgnować wspomnienia o bliskim, który zmarł. Dzięki temu więź dziecka z tą osobą będzie wciąż żywa.
„Gęś, śmierć i tulipan”
Autor: Wolf Erlbruch
Wydawnictwo Hokus – Pokus
Jak wygląda śmierć? Jest miłą staruszką z siwymi włosami czy wiedźmą z wystającymi kośćmi? Gdzie „mieszka” śmierć? Skąd przychodzi? Czy źle nam życzy? Młodsze dzieci, które stykają się z tematem śmierci, mogą zadawać tego typu pytania. By pomóc kilkulatkowi zrozumieć, czym jest śmierć, warto sięgnąć po tę książkę. „Gęś, śmierć i tulipan” w ciepły, humorystyczny, ale przede wszystkim mądry i nietrywializujący sposób opowiada o śmierci. W książce otrzymuje ona ludzkie cechy: nosi babciną spódnicę w kratę, ciepły płaszcz i kapcie. Ma lekko zgarbioną postawę, chude dłonie i dużą głowę, na której nie ma ani jednego włosa. Uśmiecha się lekko, chętnie rozmawia, wydaje się być całkiem przyjacielska.
Książka zaczyna się w momencie, kiedy śmierć spotyka się z gęsią, która „od dłuższego czasu coś przeczuwała”. Na pytanie gęsi o to, czy śmierć po nią przyszła, pada odpowiedź: „jestem przy tobie od narodzin, tak na wszelki wypadek”. O tym, kiedy nastąpi ostateczne spotkanie ze śmiercią, „zadba życie”. Gęś, mimo początkowej konsternacji, szybko oswaja się z tym, że śmierć jej towarzyszy. Zaprasza ją do wspólnej zabawy w mokradłach czy wdrapania się na drzewo, a kiedy śmierci robi się zimno po kąpieli w stawie, oferuje, że pomoże jej się rozgrzać.
Dnie spędzane razem sprzyjają też rozmowie o tym, co się wiąże ze śmiercią. Czy to prawda, co mówią niektóre gęsi, że po śmierci zmieniają się w anioły? Czy pod ziemią rzeczywiście jest piekło, o którym wspominają inne? I czy po śmierci będzie nam żal rzeczy, które były dla nas ważne, gdy żyliśmy? Na te wszystkie pytania śmierć cierpliwie odpowiada i do ostatnich momentów towarzyszy gęsi. Między bohaterkami opowiadania tworzy się więź oparta na bliskości i próbie zrozumienia siebie nawzajem.
Wspólne czytanie z dzieckiem książki Wolfa Erlbrucha może być świetną okazją do tego, by porozmawiać o tym, czym jest śmierć i że dotyczy każdego. Książka z jednej strony wprowadza temat śmierci jako naturalny, nieodłącznie związany z życiem, z drugiej strony nie straszy nim. Autor proponuje ciekawą metaforę śmierci jako towarzyszki życia – ciepłej, empatycznej, uczynnej. Takiej, która jest obok, nie narzuca się, jest dyskretna i wtedy, gdy „życie o tym decyduje” można poczuć jej obecność. Rozmowa z dzieckiem po lekturze książki pomoże w zrozumieniu tego przesłania i w lepszym oswojeniu tematu.
„Jesień liścia Jasia”
Autor: Leo Buscaglia
Wydawnictwo GWP
Ta książka to metafora biegu życia, przemijania. Głównym bohaterem jest liść Jaś, który żyje na drzewie w parku. Jego bliskim przyjacielem i życiowym przewodnikiem jest inny, starszy liść – Daniel. To on tłumaczy Jasiowi na czym polega życie, jego poszczególne etapy, ale też jego sens i wartość. Metaforą poszczególnych etapów rozwojowych i momentów w życiu człowieka są pory roku, których doświadczają wszystkie liście w parku. „W tej książce liść Jaś i jego przyjaciele zmieniają się wraz z następującymi po sobie porami roku i zbliżającą się zimą, aby w końcu wraz ze śniegiem spokojnie opaść na ziemię”, czytamy na odwrocie. Dialogi Daniela z Jasiem są z jednej strony spokojne i bardzo proste, z drugiej w mądry sposób pokazują, czym jest przemijanie i jaki jest jego sens.
Główny bohater przechodzi przez różne etapy przeżywania śmierci: od zupełnego oddalania od siebie tego tematu, przez zaprzeczanie (gdy Jaś wykrzykuje do Daniela, że on z pewnością nie umrze), strach (gdy mówi przyjacielowi, że boi się umrzeć), po spokój, gdy doświadcza chwili, w której śmierć przychodzi. Ten opis przeżyć głównego bohatera może być świetnym pretekstem do rozmowy o uczuciach związanych z umieraniem. W książce jesień opisana jest jako ostatnia chwila życia liścia. „Jesień to czas, kiedy liście przeprowadzają się do innego domu. Niektórzy nazywają to umieraniem” – mówi Daniel do Jasia w pewnym momencie ich wspólnego bycia na drzewie. Jaś z zaciekawieniem obserwuje ten proces – zauważa na przykład, że „niektóre liście opierały się, zanim wiatr je porwał, a inne po prostu poddawały się i swobodnie opadały”.
Książka wypełniona jest analogiami do tego, w jaki sposób my, ludzie doświadczamy śmierci i przemijania. Każda strona to zaproszenie do refleksji i wspólnej rozmowy na ten temat. Lektura tej książki z pewnością poruszy zarówno rodzica, jak i dziecko. „Jesień liścia Jasia” sprawdzi się jako książka dla dzieci od 6 roku życia. Po jej wspólnej lekturze i rozmowie o przeczytanej treści, warto wybrać się razem z dzieckiem do parku albo lasu i w naturalnych warunkach zobaczyć, jak w rzeczywistości wyglądają liście, które zaraz będą się żegnały z drzewem, na którym rosną… Pora do tego jest wprost idealna!
Autorka: Justyna Kobyra, psycholog dziecięca